7 februari 2011

Over authenticiteit en werkelijkheid


Vaak wordt het lesmateriaal je zomaar in de schoot geworpen. Vandaag zag ik bijvoorbeeld verschillende keren het bericht langsflitsen dat minister Donner niet zal antwoorden op vragen van de Kamer naar de juistheid van documenten, Amerikaanse ambtsberichten, die zijn uitgelekt via Wikileaks. Hij schrijft onder andere dat de Verenigde Staten nou eenmaal niet aan Nederland inzage geven in de originele ambtsberichten, "zodat ook van Nederlandse zijde de authenticiteit van de documenten niet kan worden vastgesteld of bevestigd."

En zelfs al zijn de berichten op Wikileaks 'echt', dan nog gaat het volgens Donner alleen om "weergaven, percepties en inschattingen" van het Amerikaanse ambassadepersoneel over de Nederlandse situatie en over gesprekken die gevoerd zouden zijn. En: "De weergave van een gesprek bevat niet noodzakelijkerwijze de inhoud van dat gesprek. Dat is begrijpelijk. Het betreft immers een verslag waarin vooral nadruk wordt gelegd op wat de verslaggever begrijpt, hoort en wil weergeven", aldus Donner. En ook nog: "anders dan de aanduiding suggereert gaat het daarbij niet om berichten die onder ambtseed worden bevestigd."

Woensdag alweer de tweede les Beschikbaarstellen aan de Archiefschool. Het artikeltje van vandaag neem ik mee, omdat we het ook precies gaan hebben over internetbronnen, archieven, authenticiteit en betrouwbaarheid. Ik vond het in ieder geval een heel mooi antwoord (op misschien wel de verkeerde vragen).

Als iets vastligt, dan is het nog niet automatisch waar. Ook niet als iets vastligt in archieven. En als iets vastligt, dan moet je misschien zelfs wel extra oppassen, omdat je soms automatisch al te gemakkelijk denkt dat het dan wel waar zal zijn. In ieder geval word je soms minder waakzaam voor onwaarheden. Archiefbeheer zorgt voor het bewaken van de authenticiteit van hetgeen is vastgelegd, niet van hetgeen daadwerkelijk is gebeurd. Dat laat archieven - of archiefvorming - dus ook niet onschuldig of, beter, neutraal. Bovendien maakt het archiefonderzoek extra spannend. Archieven worden immers maar al te vaak gebruikt om een gewenste geschiedenis vast te leggen of te laten leggen.

Ik zal eens wat aansprekende voorbeelden gaan terugzoeken. Maar als iemand er zo al eentje weet, laat dan even een reactie achter. Alvast bedankt!

16 opmerkingen:

  1. bij mijn huizenonderzoek maak ik gebruik van de woningkaarten en persoonskaarten van de gemeente den haag. ik neem aan dat de mensen die genoteerd staan er ook daadwerkelijk gewoond hebben. ze zijn in de gemeentelijke administratie vastgelegd, maar ze kunnen evengoed eerder verhuisd zijn, ergens anders gewoond hebben, in de tussentijd op reis geweest zijn, alleen een postadres nodig gehad hebben... etcetera.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Het is niet meer dan een open deur intrappen door te beweren dat niet alles waar is wat ooit neergeschreven is. Het heeft zelfs weinig zin om zoiets te zeggen. In veei gevallen heeft het namelijk geen nut om te filosoferen over wat de werkelijke feiten zijn, ten eerste omdat ze er maar één bron is die een feit vermeld en ten tweede omdat er geen mensen meer zijn die
    uit eigen aanschouwing het tegendeel kunnen beweren. Het doen van archiefonderzoek is uiteindelijk niets anders dan het opsporen van de nog aanwezige (schriftelijke, orale of andersoortige) bronnen, deze op grond van bepaalde methoden beoordelen en daar conclusies aan verbonden. Bespiegelingen over wat er met betrekking tot de mensen op de woningkaarten allemaal werkelijk gebeurd zou kunnen zijn in het ware leven, zijn zinloos tenzij andere bronnen een ander licht zouden werpen dan hetgene wat op die kaarten staat. Als dat niet het geval is, moet je je nisk afvragen, maar gewoon de historische gegevens op de kaart in je geschiedverhaal reproduceren.

    BeantwoordenVerwijderen
  3. @Carla: Bedankt voor je reactie. Inderdaad moet je er bij dat soort woningkaarten maar gewoon vanuit gaan dat de gegevens kloppen, totdat (zoals "anoniem" aangeeft) uit andere bronnen het tegendeel blijkt. En sommige bronnen zijn dan natuurlijk betrouwbaarder dan anderen. Voor een geboortedatum kun je bijvoorbeeld beter op een geboorteakte leunen dan op het bevolkingsregister, om maar iets te noemen.

    @Anoniem: Ook jij bedankt voor je reactie. Misschien is de bewering voor velen een open deur (voor jou en mij bijvoorbeeld), maar mijn ervaring in de archiefdienstverlening is dat die vlieger voor anderen vaak niet opgaat.

    En inderdaad zijn er van het beschrevene in verreweg de meeste archiefbronnen geen ooggetuigen meer in leven. En is aangaande veel andere 'feiten' maar één bron voorhanden. In gevallen waarvoor beide geldt, moet je dan ook maar uitgaan van die ene bron en inderdaad niet blijven filosoferen en denken over wat er nog meer zou kunnen of moeten.

    Maar zeker in die andere gevallen is het dus goed om erbij stil te staan.

    Wat je zegt over archiefonderzoek en die woningkaarten klopt natuurlijk. Dat voorbeeld was dan ook niet precies wat ik bedoelde in mijn blogpost.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Nog een voorbeeld: in de VS heeft een onderzoeker de datum van een brief van Lincoln vervalst zodat die precies op de datum valt dat Lincoln vermoord was omdat dat de vondst interessanter maken. Lees het bericht over de vervalsing bij het NARA.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Ah, weer een discussie over authenticiteit en iedere keer eindig ik in verwarring!
    Er is een verschil tussen "waar" en "authentiek".
    In de Woordenlijst van eDavid wordt autheniciteit omschreven als:
    Authenticiteit is een stabiele eigenschap (dit wil zeggen een eigenschap die niet
    verandert doorheen de tijd) van informatie die aangeeft dat deze informatie is wat ze beweert (beweerd wordt) te zijn. Authenticiteit heeft geen betrekking op de juistheid van de informatie.
    Toelichting: Authenticiteit wordt heel vaak gedefinieerd als zijnde de eigenschap van een
    archiefstuk, die doorheen de tijd kan wijzigen, en waarbij de archivaris een
    belangrijke rol speelt om deze authenticiteit in stand te houden. Wij zijn echter tot de vaststelling gekomen dat de authenticiteit van een archiefstuk bepaald wordt door de omstandigheden op het moment van de creatie van dit archiefstuk. We illustreren dit aan de hand van een schilderij: of het schilderij
    authentiek is, hangt af van de omstandigheid of de kunstenaar, waarvan het opschrift beweert dat hij het geschilderd heeft, het ook werkelijk geschilderd heeft. Enkel de kenmerken die een aanwijzing kunnen geven over de authenticiteit van een archiefstuk, zij[n] vatbaar voor behoud.

    Wat het Wikileaks voorbeeld betreft heeft Donner in principe gelijk, het maakt eigenlijk niet uit of de uitgelekte cables "authentiek" zijn. Ook als ze dat wel zijn (dus gemaakt door de mensen die de berichten ondertekend hebben en niet meer gemanipuleerd) dan hoeft nog niet "waar" te zijn wat er in staat.
    En tenslotte een voorbeeldje uit Engeland van een paar jaar geleden:
    Archives were alerted about fake Nazi files.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Yvette! Dank voor het voorbeeld! Dat was inderdaad een 'leuke' zaak om over te lezen, en lekker recent ook. Ik vond het een week of twee terug overigens vooral leuk om te zien hoe het NARA hiermee in de publiciteit omging. Erg handig gedaan.

    Maar het is tegelijkertijd niet echt een voorbeeld van een voorbeeld zoals ik het bedoel. Ik bedoel namelijk eigenlijk voorbeelden waarbij de archiefvormer zelf al bewust (of eventueel onbewust, zoals nog veel vaker het geval) feiten (eventueel achteraf) anders heeft weergegeven dan ze zich daadwerkelijk hebben voorgedaan. De ene keer gaat het gewoon om interpretatie, een andere keer zou zelfs sprake kunnen zijn van kwade opzet. Dat soort voorbeelden dus.

    @Ingmar: Bedankt voor je reactie! Die discussie op Archief 2.0 moet ik nog lezen - was nu druk met het voorbereiden van die les. ;-)

    En ja, natuurlijk is er een verschil tussen "waar" en "authentiek". In mijn blogpost heb ik dat achteraf gezien niet duidelijk genoeg aangegeven, behalve indirect via de zin: "Archiefbeheer zorgt voor het bewaken van de authenticiteit van hetgeen is vastgelegd, niet van hetgeen daadwerkelijk is gebeurd." Dat laatste had ik beter anders kunnen omschrijven, om filosofische discussies over 'de werkelijkheid' en de 'kenbaarheid' en zo daarvan uit de weg te gaan. De titel had dan ook beter "Over authenticiteit en juistheid" kunnen zijn. Jouw samenvatting is beter dan de mijne.

    Tijdens de les grijp ik het artikeltje aan om het te hebben over de begrippen authenticiteit en betrouwbaarheid, het verschil daartussen en waarom dit voor ons en archiefonderzoekers belangrijk is. (Niet tot in de diepste theorie - het gaat om archiefassistenten - maar het is goed om het hierover te hebben, en dit voorbeeld diende zich zo mooi aan.)

    Leuk voorbeeld trouwens uit Engeland!

    BeantwoordenVerwijderen
  7. betrouwbaar/geloofwaardig = authentiek + integer + accuraat

    BeantwoordenVerwijderen
  8. Dag Christian,

    Misschien kun je iets met tekst Goochelen met Akten uit de dissertatie van de oud-gemeentearchivaris van Groningen Jan van den Broek. De tekst is te vinden op http://bit.ly/hqGgbM
    Zie de blz. 512-515

    BeantwoordenVerwijderen
  9. hoi Christian, het is (voor mij) een heel boeiend onderwerp. ik heb je blog nog eens herlezen, je bedoelt dat archieven gebruikt worden of misbruikt om een gewenste geschiedenis vast te leggen.

    bij familiearchieven gooit men vaak nare herinneringen die op papier staan weg, om schoon schip te maken. zo kunnen de volgende generaties een vertekend beeld van de werkelijkheid krijgen. (wat ook weer niet erg hoeft te zijn)

    als je spreekt over -voorbeelden waarbij de archiefvormer zelf feiten anders heeft weergegeven dan ze zich daadwerkelijk hebben voorgedaan- dan gaat het toch ook om het schrappen of weglaten van info of context waardoor er een ander beeld onstaat? (materiaal waarmee een aanval in Irak gerechtvaardigd werd)

    "there is no greater untruth, than a story half told"

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @Carla Andersom kan ook. Ik ken een situatie waarin bij een overleden familielid een dagboek had nagelaten. Maar die persoon was zelf schizofreen en dat dagboek stond vol waanideeen over de rest van de familie. De kinderen hebben toen besloten om het dagboek te vernietigen om te voorkomen dat toekomstige generaties denken dat dat dagboek de waarheid vertelt.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Misschien niet helemaal het voorbeeld wat je zoekt, maar het is wel zo dat hetgeen de ambtenaar van de Burgerlijke Stand heeft opgeschreven daarna geldt als 'de waarheid'. Dus als meneer Müller (met puntjes) de geboorte van zijn zoon komt aangeven en de ambtenaar noteert de achternaam als Muller (zonder puntjes), dan heet dat kereltje voortaan Muller.
    Zelfde is ooit gebeurd bij de naam Vennegoor of Hesselink, waarbij de ambtenaar het woordje 'op' kennelijk had verstaan als 'of'.
    En dan zijn er natuurlijk de bewuste aanpassingen. Joodse mensen probeerden in de oorlog hun gegevens anders in de boeken te krijgen, zodat ze als NH of DG te boek kwamen te staan. In Amsterdam werden deze mensen door bepaalde lieden smalend aangeduid als 'sterrenkijkers' en er schijnt een NSB-er een officiële klacht te hebben ingediend omdat hij vanwege die drukte zijn eigen stamboom maar moeilijk kon uitzoeken...

    BeantwoordenVerwijderen
  12. Ik schrijf mee in het schrijversteam van heemcentrum 't Schoor in Udenhout. Elk boek dat wij schrijven bevat niet alle waarheden die we ontdekt hebben, of die algemeen bekend zijn. Zelfcensuur en het ontlopen van boze blikken uit de eigen gemeenschap zijn van alle tijden. Soms is de werkelijkheid zo tastbaar dat je die mag/kunt opschrijven.

    Ik heb er een tijdje tegen gestreden, maar zag later in dat het geen zin heeft om daar verandering te brengen. We weten allemaal dat elke publicatie niet de volle waarheid bevat, dat elke biografie lekker is aangedikt om over autobiografieën nog maar te zwijgen.

    Zelfs dagboeken bevatten alleen de perceptie van de werkelijkheid van de schrijver.

    Het is een heerlijk onderwerp en ik geloof helemaal niet dat het een open deur is zoals je zelf ook al aangaf.
    Het kan niet vaak genoeg verteld worden dat een archief maar zelden de waarheid bevat en nooit de hele waarheid ;)

    BeantwoordenVerwijderen
  13. Is het volgende relevant? In tijden van oorlog is het eerste wat sneuvelt de waarheid. Dat gebeurt onbewust of bewust (bv. propaganda). Zo zien de Spaanse geschiedenisboeken over de 80-jarige oorlog er heel anders uit dan de Nederlandse, terwijl ze beide getrouw de werkelijkheid trachten weer te geven. Het hangt dus erg van het gezichtspunt van de verslaggever af.

    BeantwoordenVerwijderen
  14. @HvdM: Dank voor je voorbeeld! Perfect voorbeeld van bewuste manipulatie rondom een archiefstuk. Die slaan we op. :-)

    @Carla: Het bewust weglaten van bepaalde stukken is inderdaad ook een vorm van manipulatie. Je kunt niet álles bewaren natuurlijk, dus je krijgt altijd maar een 'half' verhaal. In het geval van archieven zijn er voor 'weggooien' (officieel 'selecteren' en 'vernietigen' genoemd) allerlei procedures waarbij meerdere personen/belanghebbenden zijn betrokken (archiefvormer, archivaris, historicus). Zo wordt een zorgvuldige afweging gemaakt en wordt een zo representatief mogelijk 'verhaal' bewaard in het archief.

    Maar jouw voorbeeld komt natuurlijk ook voor: bewust zaken weggooien waarvan je zéker niet wilt dat ze worden bewaard (je doet dus de representativiteit van het archief geweld aan).

    Ik bedenk me trouwens ook hoe wij op studiezaal altijd mensen begeleiden die bijvoorbeeld strafdossiers komen inzien (aangaande bijvoorbeeld een van de ouders of zo). We benadrukken dan dat zo'n dossier slechts gaat over een bepaalde zaak, vaak over één facet van iemands leven gedurende een korte periode. Dat moeten mensen altijd in hun achterhoofd houden. Het is maar een klein stukje van het verhaal.

    Mooie quote trouwens.

    @Yvette: Begrijpelijke actie van de familie. Aan de andere kant is zo'n dagboek, in de juiste context, misschien goed studievoer voor wetenschappers op het terrein van schizofrenie. Maar goed, misschien dat de familie het risico te groot achtte dat zo'n dagboek ooit los van z'n context komt.

    @Richard: Mooie voorbeelden. Het eerste is natuurlijk algemeen bekend (en speelt nog steeds). Categorie foutjes. Het tweede is een goed voorbeeld van bewuste manipulatie, ook weer met een specifiek doel.

    @Luud: Het houdt het lekker spannend zo! :-) En uit het feit dat er verder al zoveel reacties op zijn gekomen, blijkt wel dat het voor de meesten geen 'open deur' is (gezien ook de diverse voorbeelden). We kunnen er niet genoeg mee bezig zijn, vind ik, want begrip van (het verschil tussen, en het omgaan met) authenticiteit en betrouwbaarheid is belangrijk voor archivarissen en archiefonderzoekers.

    @Gijs: Dankjewel voor je reactie. Van schoolboeken zijn inderdaad fraaie voorbeelden van manipulatie bekend. Laatst weer het bericht dat ze in Suriname de schoolboekjes willen herschrijven. Maar mijn vraag zit dus nog wat dieper, op het niveau van de archieven.

    BeantwoordenVerwijderen
  15. @Christian
    Voor de archieven zal in het geval van de 80 jarige oorlog hetzelfde gelden. De stukken in Madrid zullen een andere werkelijkheid tonen dan die in Den Haag. Beide authentiek en beide werkelijk, maar wel anders.

    BeantwoordenVerwijderen

Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.