2 februari 2012

Gelezen: Suzanna Jansen - Het pauperparadijs

Op het BHIC in Den Bosch beheren we onder andere de rechtbankarchieven van Noord-Brabant. Bij het doornemen van de serie vonnissen daarin kan de naam van Veenhuizen je niet ontgaan (de online index op naam bevat al meer dan 16.500 veroordelingen voor landloperij). De rechtbank van Den Bosch stond er bij landlopers dan ook om bekend, dat je voor het minste of geringste naar deze 'strafkolonie' in Drenthe kon worden gestuurd. En aangezien Veenhuizen voor veel van die sloebers de enige uitweg leek uit een verder uitzichtloos bestaan, lieten ze zich in Den Bosch - en trouwens ook in Utrecht - maar wat graag (en vaak herhaaldelijk) oppakken door de veldwachter. Het boek Het pauperparadijs van Suzanna Jansen had ik daarom al veel te lang ongelezen gelaten. Jammer!

Een maand of twee of zo geleden las ik het dan eindelijk. En vanavond ga ik er haar zelfs over horen vertellen, want op uitnodiging van de HvA Bibliotheek geeft ze een lezing.

Afkomst
De nieuwsgierigheid naar het verleden van haar familie wordt bij Jansen gewekt door vage, bewust en door het menselijk geheugen onbewust verdraaide familieverhalen van haar oma, Roza Dingemans, over een voorname afkomst maar een misgelopen erfenis, met als achterliggende reden een gemengd huwelijk. Maar spitten in archieven en gesprekken met allerlei mensen onthullen tenslotte een heel ander verleden: het tragische relaas van vijf generaties van haar voorouders, die zich met meer en minder succes proberen te ontworstelen aan een armoedig en soms ook crimineel bestaan. De Drentse veenkoloniën zijn als rode draad het familieverleden ingeslopen.

Het pauperparadijs leest als twee verhalen die parallel aan elkaar worden verteld. Allereerst natuurlijk het verhaal van de familie zelf - persoonlijke levensverhalen en vaak ontroerend - maar daarnaast dat van de idealist Johannes van den Bosch en de geschiedenis van het denken over de aanpak van armoede (en de daarmee samenhangende criminaliteit). Onder Bosch' leiding en bezieling worden de zogenoemde 'koloniën van weldadigheid' gesticht, die later (zeker als de bezieling van Bosch na zijn dood verdwijnt uit de koloniën) langzamerhand vervallen tot strafinrichtingen voor landlopers.

Gekleurd
Over de armen en behoeftigen staat veel opgetekend in de archieven, maar vrijwel nooit door deze mensen zelf. Ook Jansen stuit op het feit dat veel van de gevonden archiefdocumenten daarom een stevig gekleurd beeld geven van het leven van haar voorouders. Aantekeningen door de pastoor, een verslag van een aan Veenhuizen passerende reiziger, een steundossier van het Amsterdamse Burgerlijk Armbestuur. Slechts een enkele keer treft Jansen een geschrift of brief van een in de koloniën 'verpleegde' zelf.

Aangrijpend vond ik het wanneer Jansen haar moeder hoort vertellen over haar vader, die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland vertrok om daar voor de Duitsers te werken. Vrijwillig. Een woord waarin alle schande zich voor haar moeder had vastgezet en dat schreeuwde van verontwaardiging, zoals Jansen schrijft. Of in de woorden van haar moeder:

Kijk, dat is wat armoede met je doet. Je verliest je waardigheid.

Uiteindelijk lukt het Jansens oma, Roza dus, om na jaren van wonen-onder-toezicht in een arbeiderswijk in Amsterdam-Noord, zich definitief te onttrekken aan de armoede. En moet ik constateren dat, al het goedbedoelde overheidsingrijpen ten spijt, het toch vooral hard werken, veel moed, doorzettingsvermogen en een kleine dosis geluk zijn geweest, die daarvoor hebben gezorgd.

Kortom
Een boek dat je snel uitleest, maar met een verhaal wat je bijblijft. En ook dit keer wordt weer duidelijk hoe archieven kunnen helpen bij het begrijpen van je verleden en identiteit. Als je er maar oog voor hebt en moeite voor doet.

Meer informatie over de archieven van de Drentse armenkolonies vind je natuurlijk bij het Drents Archief.

12 opmerkingen:

  1. Niet alleen een mooi, leesbaar verhaal, maar eindelijk eens een genealogie die niet leest als een omgevallen kaartenbak (of een uitdraai van een database).
    Stamboomonderzoek zoals het bedoeld is!

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Het is een groot genoegen om Suzanna Jansen te horen spreken over haar boek en de totstandkoming ervan. Ze kan prachtig het verhaal van haar familie vertellen. Op 15 oktober was ze gastspreker tijdens de Vriendenlezing van het Zeeuws Archief (http://www.zeeuwsarchief.nl/actueel/lezing-suzanna-jansen-over-het-pauperparadijs/) . Ik heb er bijzonder van genoten! Ik wens je een hele mooie avond toe!
    Anneke

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Inderdaad een prachtig boek. Het BHIC heeft meer met Veenhuizen dan je misschien denkt. Met hulp van Jan Ennik heb ik in de jaren negentig documenten van de landlopers uit Brabant ingeleend uit Drenthe en die zijn gepubliceerd in de Brabantse Leeuw.
    Zie ook (mijn) zoekwijzer gevangenissen.
    Bijzonder boek, bijzonder materiaal.

    BeantwoordenVerwijderen
  4. @Chido: Zo is dat precies! En dat soort familiegeschiedenissen is gelukkig aan een gestage opmars bezig, niet in de laatste plaats door allerlei familieverhalen.

    Na afloop van de lezing heb ik haar gevraagd of ze archieven tips kon geven, hoe we aan mensen duidelijk kunnen maken dat in archieven documenten liggen opgeslagen die fragment voor fragment het verhaal van ieders familie vertellen. Begrijpelijkerwijs was het antwoord daarop wat onzeker en vaag, maar het blijft iets wat me al een tijdje bezighoudt. Voorlopig houd ik het bij: goede voorbeelden laten zien.

    @Wat Van Waarden Is: Anneke, een groot genoegen was het zeker die avond! Met een beetje mazzel zal Wilma er nog wel over bloggen. Ik vond vooral mooi hoe ze vertelde over het onderzoek an sich, hoe ze er onbedoeld inrolde en door gegrepen werd, hoe ze eigenlijk geen boek wilde schrijven, maar simpelweg stuitte op verhalen die verteld móesten worden. En hoe archieven helpen bij het achterhalen van je eigen identiteit. Heel knap dat je zo'n persoonlijk verhaal kunt vertellen!

    @Yvonne: Ik kan me vaag wel zoiets herinneren, maar nu je het weer zegt... Ik ga er eens achteraan! Misschien mooi materiaal om online te publiceren? "Vind de landloper in je familie!"

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @Christian, Is De Brabantse Leeuw niet beschikbaar op een cd ? Verdient echt een online publicatie.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. @Yvonne: Dat is ie wel inderdaad en volgens mij is die cd zelfs op onze studiezaal beschikbaar. Ik vraag me alleen af in hoeverre we met auteursrecht te maken hebben als we van die gegevens een online database maken. Op het werk ga ik dit in ieder geval even onder de aandacht brengen, want in al die bladen zitten nog wel meer pareltjes, die alweer onder het zand geraakt zijn...

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Pauperparadijs is wel typisch Nederlands uit de polder zeg maar. Het haalt het werkelijk niet bij Umberto Eco's "In de naam van de roos" als het om het oproepen van een sensatie van historische werkelijkheid gaat. In zijn soort is het boekje van mevrouw Jansen natuurlijk wel aardig, schijnt vooral leuk weg te lezen voor archivarissen tijdens hun woon/werkverkeer in het openbaar vervoer...

    BeantwoordenVerwijderen
  8. @Anoniem: "Het Pauperparadijs" vind ik onvergelijkbaar met "De naam van de roos". Het zijn simpelweg twee heel verschillende boekengenres. Waar het tweede echt een historische detective/roman is, is het eerste het persoonlijke verhaal van een familieonderzoek.

    Wat betreft het oproepen van die historische werkelijkheid, ben ik het niet met je eens. Eco's roman spreekt misschien meer tot de (historische) verbeelding, maar Jansens verslag komt toch dichterbij, voor mijn gevoel. Het is écht, vandaar misschien. En ik kan me makkelijker identificeren met de personages, plaatsen en gebeurtenissen.

    En als het alleen archivarissen waren die het lazen, dan was het heus geen bestseller geworden... Zóveel archivarissen zijn er nou eenmaal niet.

    Dat je niet echt onder de indruk bent van het boek, dat kan natuurlijk. Maar je hoeft dat niet groter te maken dan de mening van één persoon, als je begrijpt wat ik bedoel...

    BeantwoordenVerwijderen
  9. Het ontgaat me wat eerlijk gezegd wat je bedoelt met: niet groter maken dan de mening van één persoon. Moet ik erbij zeggen: niet persoonljk bedoeld? Het zijn toch maar woorden...?

    BeantwoordenVerwijderen
  10. @Anoniem: Dank voor je toelichting. En nee hoor, ik heb het niet persoonlijk opgevat. :-)

    Bij de zin "...schijnt vooral leuk weg te lezen voor archivarissen tijdens hun woon/werkverkeer in het openbaar vervoer..." moest ik echter wel even fronsen. Het kwam me toch wat denigrerend over, alhoewel het zo niet is bedoeld.

    BeantwoordenVerwijderen
  11. Niet meer op antwoorden, Chris. Anonieme trolling gaat door zolang je er op blijft reageren.

    Overigens valt Eco mij erg tegen. Het zijn vooral detectives met een hoog kijk-mij-eens-erudiet-zijn-gehalte. Erg interessant tot mijn 22ste, maar daarna werd het ergerlijk. En een 'historische sensatie' kreeg ik er niet van.

    BeantwoordenVerwijderen
  12. @Chido: Iedereen krijgt bij mij het voordeel van de twijfel (alhoewel anonieme reacties wel extra twijfel oproepen...)

    Ik heb van Eco alleen "De naam van de roos" gelezen. Dat vond ik erg, erg mooi. Over z'n andere boeken zijn de meningen sterk wisselend, dus ik heb bedacht dat ik die niet ga lezen, om het huidige gevoel bij Eco niet te verliezen. Iets toevoegen kunnen ze in ieder geval niet.

    Wat die 'historische sensatie' betreft: ik vond vooral de paginalange beschrijving van een of ander reliëf of iets dergelijks enorm mooi. Of het een echte 'historische sensatie' was, dat weet ik niet. Maar het trok me wel enorm het boek in.

    BeantwoordenVerwijderen

Opmerking: Alleen leden van deze blog kunnen een reactie posten.